Խոցելի գործընթացներ. ինչո՞ւ է դուրս մղվել խաղաղ կարգավորման հիմնական հարցերի իմաստալից քննարկումը. «Փաստ»
АНАЛИТИКА
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
forbes.ru–ն ««Խաղաղության գործընթացի» արագացումը. ինչի՞ մասին համաձայնության եկան Ադրբեջանն ու Հայաստանը Սպիտակ տանը» վերնագրով հոդվածում գրում է, որ օգոստոսի 8-ին Հայաստանը և Ադրբեջանը խաղաղության հռչակագիր նախաստորագրեցին Միացյալ Նահանգների միջնորդությամբ: Բայց Վաշինգտոնում տեղի ունեցածը դիվանագիտական զիջումների արդյունք չէ, այլ Բաքվի ջախջախիչ ռազմական հաղթանակի արդյունք, և իրականում խոսքը ոչ այնքան խաղաղության, որքան դրա պարտադրման մասին է, կարծում է Ռուսաստանի ԱԳՆ–ի Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, «Միջազգային վերլուծություն» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Մարկեդոնովը։
Վաշինգտոնյան հանդիպման փաստական կողմը մեկ մեկնաբանության շրջանակներում վերապատմելը գործնականում իմաստ չունի։ Նշենք մի քանի հիմնարար կետեր։ Գագաթաժողովը գրեթե անմիջապես ավարտից հետո անվանվեց «պատմական»։ Ամերիկայի նախագահը շտապեց հայտարարել, որ 35 տարվա հակամարտությունից հետո երկու կովկասյան երկրները դարձել են «հավերժ ընկերներ»։ Ազդեցիկ The Guardian հրատարակությունը հրապարակեց տեքստ. «Ադրբեջանը և Հայաստանը Սպիտակ տանը խաղաղության համաձայնագիր են ստորագրել, որը տարածաշրջանում ստեղծում է «Թրամփի երթուղի»»։ Մեկ այլ հատուկ խմբագրականում այդ ռեսուրսը Իրանին և Ռուսաստանին անվանեց «դարի գործարքի» հիմնական պարտվողներ։ Իլհամ Ալիևը և Նիկոլ Փաշինյանն սկսեցին շնորհավորանքներ ստանալ ձեռք բերված խաղաղության կապակցությամբ, իսկ ԱՄՆ նախագահի մասին խոսվեց որպես հեղինակավոր Նոբելյան խաղաղության մրցանակի հավանական թեկնածու։
Բայց արդյո՞ք ավարտվել է հակամարտությունը, արդյո՞ք սկսվել է ամերիկյան աշխարհաքաղաքական գերիշխանության նոր դարաշրջան Եվրասիայում, իսկ բազմաբևեռ աշխարհի գաղափարը անորոշ ժամանակով հետաձգվել է։ Այս հարցերին պատասխանելու համար կարևոր է հասկանալ, թե իրականում ի՞նչ է տեղի ունեցել ԱՄՆ մայրաքաղաքում։ Հայտնի ռուս կովկասագետ Նիկոլայ Սիլաևը ճիշտ է գրել. «Թրամփի, Ալիևի և Փաշինյանի հանդիպման սպասումը ցույց տվեց, թե որքան է մեդիա դիվանագիտությունը հեռացել արտաքին քաղաքականության պրակտիկայից... Միակ գործնական արդյունքը (մինչ այժմ) Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նախաստորագրված խաղաղության համաձայնագիրն է։ Մինչդեռ պատմությունը գիտի բազմաթիվ դեպքեր, երբ նախաստորագրված փաստաթղթերը չեն պահպանվել մինչև դրանց ստորագրումը։ Նաև խաղաղության գործընթացը ուղիղ գիծ չէ, այլ սինուսոիդալ ալիք։ Հիշենք վերելքներն ու վայրէջքները Մերձավոր Արևելքի կարգավորման հարցում։ Չնայած 1990-ականների սկզբին Նոբել յան մրցանակի շնորհմանը, Գազայի հատվածում հակամարտությունը ոչ միայն շարունակվում է, այլ նաև մտնում է նոր փուլ»։
Այսպիսով, ի՞նչն է սխալ Վաշինգտոնում կայացած «պատմական գագաթաժողովի» արդյունքների մեջ։ Նախևառաջ դա ցույց տվեց, որ հանրության հետ կապերը դուրս են մղել խաղաղ կարգավորման հիմնական հարցերի իմաստալից քննարկումը։ Կողմերը հայտարարել են մի շարք կարևոր թեզիսների մասին, բայց չեն մշակել դրանց իրականացման գործնական մեխանիզմներ։ Բաքվի և Երևանի բարձրագույն ներկայացուցիչները համաձայնել են խաղաղության համաձայնագիր ստորագրելու անհրաժեշտության վերաբերյալ։ Բայց դա առնվազն հայտնի էր դեռ 2025 թվականի մարտից։ Իսկ ամբողջ «աղը» ոչ թե այդ փաստաթղթի տեքստում է, որը հրապարակվել է «պատմական գագաթաժողովից» կարճ ժամանակ անց, այլ նրանում, ինչը չկա այնտեղ։ Այսպես կոչված՝ խաղաղության համաձայնագիրն ընդամենը Հելսինկյան պրեամբուլայի և 1991 թվականի Ալմա Աթայի հռչակագրի հիմնական գաղափարների վերապատմումն է: Օրինակ՝ համաձայնագրի նախագծում խոսվում է միմյանց ներքին գործերին չմիջամտելու մասին: Բայց մի՞թե Հայաստանում սահմանադրական բարեփոխումների պահանջը, որը Բաքվի համար առանցքային նշանակություն ունի, նման չէ ներքին քաղաքական օրակարգին միջամտության: Ադրբեջանն այստեղ և հիմա ցանկանում է վերացնել Անդրկովկասում առկա ստատուս քվոն վերանայելու ցանկացած նախապայման: Հայաստանի Հիմնական օրենքը հղում է կատարում 1990 թվականի օգոստոսի 23-ի Անկախության հռչակագրին, որում հայերի ազգային ինքնորոշումը հասկացվում է որպես նախկին Հայկական ԽՍՀ-ի և ԼՂԻՄ-ի ընդհանուր գործ: Սակայն խնդիրն այն է, որ Սահմանադրության վերաբերյալ հանրաքվեի գաղափարը ընդունելի չէ Հայաստանում, և հանրաքվեն անցկացնելու համար Նիկոլ Փաշինյանը և իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը դեռ պետք է հաղթեն հնգամյա ժամանակահատվածի գլխավոր ընտրական մրցավազքում՝ 2026 թվականի ընտրություններում: Կսպասի՞ դրան Բաքուն: Սա «օդում» հարց չէ։
Խաղաղության համաձայնագրում հստակ նշված է, որ պետական սահմանին երրորդ ուժեր չեն լինի: Սակայն այսօր ԵՄ առաքելությունն է տեղակայված Հայաստանում, և դրա լիազորությունները երկարաձգվել են մինչև 2027 թվականը: Վաղ թե ուշ օրակարգում կլինի նաև ռուսական զորքերի ներկայությունը Հայաստանի տարածքում, ինչպես նաև, ի դեպ, Ադրբեջանի և Թուրքիայի զինված ուժերի փոխգործակցությունը, որը հասել է նոր մակարդակի: Տեքստում ոչ մի խոսք չկա այդ հանգույցները «քանդելու» մեխանիզմների մասին: Այնտեղ նշված չեն անկլավային տարածքների խնդիրների լուծման ալգորիթմները կամ, օրինակ՝ ԳորիսԿապան մայրուղու վրա 2021 թվականին ստեղծված ադրբեջանական անցակետի ապագան:
Մեզ կասեն, որ այս բոլոր հարցերը կլուծվեն «աշխատանքային կարգով»: Հավանաբար, այդպես էլ կլինի: Սակայն կա ևս մեկ նկատառում (վերջինը՝ ըստ հերթականության, բայց ոչ կարևորության): Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև «խաղաղության գործընթացի» արագացումը արդյունք չէ դիվանագիտական փոխզիջումների (ինչը Մինսկի խումբն էր անում տարիներ շարունակ, որի առաքելությունը հանդիսավոր կերպով հայտարարվել է ավարտված), չնայած փորձում են այն ձևակերպել որպես «բանակցությունների արդյունք», դա Բաքվի ջախջախիչ ռազմական հաղթանակի արդյունք է: Եվ դա չնկատելն առնվազն տարօրինակ է: Իրականում խոսքը ոչ այնքան խաղաղության, որքան դրա պարտադրման մասին է: Եվ թեկուզ միայն դա այս ամբողջը խոցելի է դարձնում, և շնորհավորանքների հեղեղի տակ արժե չմոռանալ այդ անհարմար իրականության մասին:
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում




















































