Թեհրանի «տնային աշխատանքները»

regnum.ru-ն «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչի՞ն է պատրաստվում Թեհրանը» վերնագրով հոդվածում գրում է, որ Ադրբեջանում Իրանի դեսպան Ջավադ Ջահանգիրզադեն իր պաշտոնավարման ժամկետի ավարտի նախօրեին հարցազրույց է տվել Բաքվի լրատվամիջոցներին: Անդրադառնալով ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը՝ նա ասել է, որ «Իրանը միշտ աջակցել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությանը, և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը պետք է լուծվի խաղաղ ճանապարհով Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության շրջանակներում»:

Նա նաև նշել է, որ Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Իրանի արտաքին քաղաքական գերատեսչությունների ղեկավարների վերջին եռակողմ հանդիպման ժամանակ Իրանի արտգործնախարարն ասել է, որ ղարաբաղյան հակամարտության լուծման հարցում Իրանը կարող է կողմերին մերձեցնողի դեր խաղալ: Հիշեցնենք, որ խոսվում է 2018 թվականի հոկտեմբերի վերջին Ստամբուլում անցկացված՝ Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Իրանի արտգործնախարարների եռակողմ հանդիպման մասին: Այն ժամանակ նրանք ընդունել են համագործակցության զարգացման հռչակագիր, որտեղ մասնավորապես նշվում է «Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հայ-ադրբեջանական հակամարտության վաղաժամկետ կարգավորման կարևորությունը և այդ ուղղությամբ կողմերի ջանքերի կարևորությունը»: Իրանը, ի տարբերություն Թուրքիայի, ունի բարձր մակարդակի հարաբերություններ Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ, չնայած վերջինիս կոչերին՝ ցույց տալ «իսլամական համերաշխություն» և միանալ Հայաստանի շրջափակմանը:

Այս համատեքստում Թեհրանը տեսականորեն պահպանում է ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ իր միջնորդական ներուժը: Անցյալում Իրանից նմանատիպ դերակատարություն ունենալու պատրաստակամության մասին հայտարարություններ տարբեր մակարդակներով էին հնչում, բայց գործնական առումով ամեն ինչ նպատակաուղղված էր ընդամենը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին բանակցային գործընթացից դուրս մղելուն և ղարաբաղյան խնդրի լուծման հեռանկարը բացառապես տարածաշրջանային երկրների՝ Ռուսաստանի, Իրանի, Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Հայաստանի խնդրի վերածելուն:

Այսինքն, հակամարտությունը ընդամենը դիտարկվում էր առիթ տարածաշրջանում որոշակի աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների համար: Եվ ոչ ավելին: Բանն այն է, որ դեկլարատիվ բնույթի հայտարարություններում չի նկատվում և չի առաջարկվում հակամարտության լուծման կոնկրետ մեխանիզմ, իսկ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության պահպանման առաջարկված բանաձևը չի ընկալվում Հայաստանի կողմից, և գրեթե որևէ շանս չկա, որ Երևանը նման պայմաններում կմասնակցի բանակցություններին: Իրանական ծագումով ամերիկացի փորձագետ Հուման Սադրին կարծում է, որ այդ պայմաններում «Իրանի և Բաքվի առաջարկը Երևանն է տարբեր կերպ ընկալում»: Բայց ինտրիգն այստեղ դա չէ: Պետք է փնտրել այն հարցի պատասխանը, թե ինչու է Իրանը որոշում կայացրել ակտիվանալ ղարաբաղյան խնդրի առնչությամբ: Ակնհայտ է, որ Անդրկովկասում իրավիճակի փոփոխությունները պատմականորեն զգայուն ընկալող Թեհրանը տեսնում է, որ Արևմուտքի ազդեցությունը այս տարածաշրջանում զգալիորեն թուլացել է: Դրան գումարած՝ Հայաստանում «թավշյա հեղափոխությունից» հետո Ռուսաստանի դիրքերը ևս որոշակիորեն թուլացել են: Իրանը գտնում է, որ, ի տարբերություն Թուրքիայի, այժմ կարող է Հարավային Կովկասում իր ներկայությունը ավելի հաջող կերպով նշանավորել: 

Բացի դրանից, նա գտնում է, որ ղարաբաղյան հակամարտության լուծման համար ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ջանքերը, որոնց մասին Մամեդյարովը նշել է, թե «նույն ծրագիրը արդեն քննարկվել է 15 տարիների ընթացքում», նույնպես արդյունք չի տա: Այստեղից ծագում է գոյություն ունեցող ստատուս քվոյի պահպանման հեռանկարների գնահատման խնդիրը, որը կարող է «վերածվել զինված հակամարտության», ինչպես եղավ 2016 թվականի ապրիլին, և որին ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ընդհանրապես ոչ մի կերպ չարձագանքեց: Այն ժամանակ իրավիճակը կարգավորելու գործում առավել ակտիվը Ռուսաստանն էր, ավելի քիչ նկատելի էր Իրանը, որը միակ չեզոք պետությունն է, որն ունի ընդհանուր սահման ինչպես Լեռնային Ղարաբաղի, այնպես էլ հակամարտության մեջ ընդգրկված Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ:

Եթե ապրիլ յան պատերազմը այն ժամանակ շարունակվեր, ապա ենթադրվում է, որ իրադարձությունների ընթացքին անխուսափելիորեն կներգրավվեր նաև Իրանը: Միևնույն ժամանակ, բավական է հիշել, որ 1992 թվականի մայիսին Թեհրանում հանդիպել են Հայաստանի նախագահ Լևոն ՏերՊետրոսյանը և Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի պաշտոնակատար Յակուբ Մամեդովը: Այստեղ նրանք ստորագրել են համատեղ հայտարարություն Իրանի կառավարության ղեկավար Ալի Ակբար ՀաշեմիՌաֆսանջանիի հետ, ըստ որի, Իրանի նախագահի հատուկ ներկայացուցիչ Մահմուդ Վաեզին պետք է ժամաներ Լեռնային Ղարաբաղ: Կողմերը պայմանավորվել են զինադադարի, տնտեսական կապերի վերագործարկման և ճանապարհների բացման մասին: Սակայն պայմանագիրը խախտվեց: 

Իրանը ակտիվ էր նաև 1994 թվականի զինադադարի համաձայնագրի կնքումից հետո: Այս ամենը նրա համար նշեցինք, որ պարզ դառնա այն, որ Թեհրանը յուրահատուկ փորձ ունի հայ և ադրբեջանական կողմերի միջև միջնորդական գործունեությունում: Որոշ հանգամանքներում չի կարելի բացառել, որ նա կխթանի Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև երկկողմ երկխոսության հաստատման սցենարը՝ շրջանցելով Երևանը, կամ էլ իր խաղաղապահ ձգտումների ձևաչափով կձեռնարկի Ստեփանակերտի հետ երկխոսության, իր ջանքերը համաձայնեցնելով կամ չհամաձայնեցնելով Բաքվի հետ, զուգահեռաբար կազմաքանդելով ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը։ Այնուամենայնիվ, այս փուլում կարելի է խոսել միայն Թեհրանի «տնային աշխատանքների» մասին, որը դեռևս աշխատում է ֆորմալ հայտարարությունների մակարդակով և որը, ի վերջո, բացահայտ և հրապարակայնորեն կարող է հնչել ներքաղաքական նկատառումներով իր հյուսիսային սահմաններում կայունություն և անվտանգություն ապահովելու համար հակամարտության կարգավորման բանակցությունների ձևաչափը փոխելու պահանջի տեսքով: Սպասենք, թե ինչ կլինի հաջորդիվ:

Կամո Խաչիկյան