Սահմանադրությունը հեղափոխության, իշխանափոխության և մարդափոխության արանքում

ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ 6 Հուլիս, 2019 17:11

Սահմանադրական տեսության առանցքային հարցերից ﬔկն այն է, թե ինչպես կարող են սահմանադրությունները առավել արդյունավետ օգտագործվել՝ ժողովրդավարական կարգը սպառնալիքներից պաշտպանելու համար: Սակայն ի՞նչ է տեղի ունենում Սահամանդրության հետ, երբ երկրում տեղի է ունենում հեղափոխություն: Այս հարցը առավել արդիական է անցյալ տարվա ապրիլին տեղի ունեցած իրադարձությունների լույսի ներքո, սակայն դրա մասին գրեթե չի խոսվել:

«Հեղափոխություն» եզրույթը կարելի է բնորոշել որպես հասարակական ամբողջ համակարգի բուռն, արմատական վերափոխում՝ ներառյալ դրա իրավական և քաղաքական բաղադրիչները: Հեղափոխությունները ընդգրկում են հասարակությունը ամբողջությամբ, բերելով հիﬓարար փոփոխություններ մշակութային, տնտեսական, քաղաքական և այլ ոլորտներում: Իրավունքը հանդիսանում է այն հիﬓաքարերից ﬔկը, որոնց վրա կառուցվում է սոցիալական կարգը: Իսկ հեղափոխությունները, ընդհակառակը, հաճախ նպատակ են հետապնդում «ապամոնտաժել» առկա սոցիալական կարգը:

Միևնույն ժամանակ, իրավունքը կարող է ծառայել որպես հեղափոխության շարժառիթ: Օրինակ, Անկախության հռչակագիրը գրելիս Թոմաս Ջեֆերսոնը հիﬓավորում է, որ գաղութները պետք է խզեն պաշտոնական կապերը Մեծ Բրիտանիայի հետ, քանի որ Անգլիայի ﬕապետը չարաշահում է իր ավտորիտար իշխանությունը` զրկելով աﬔրիկացիներին իրենց անքակտելի կյանքի, ազատության և երջանկություն «հետապնդելու» իրավունքներից: Ըստ Ջեֆերսոնի վերոնշյալ իրավունքները հանդիսանում են չգրված բնական իրավունքներ: Աﬔրիկյան հեղափոխությունը պայքար էր իրավունքի գերակայության հաստատման համար, որը լիովին կավարտվեր ﬕայն, երբ կառավարության իշխանությունը ենթարկեցվեր ժողովրդի կամքին՝ նահանգային և դաշնային սահմանադրությունների ﬕջոցով:

Սահմանադրությունը պետության հիﬓական օրենքն է, որը սահմանում է իշխանության բնույթը` սահմանելով հասարակական կյանքի կազմակերպման հիﬓական սկզբունքները: Այդ իսկ պատճառով սահմանադրությունը կերտում է քաղաքացու ինչպիսի լինելը: Օրինակ՝ Հյուսիսային և Հարավային Կորեաներում տարբեր հասարակական և պետական կարգերը հանգեցրել են մարդկանց և առհասարակ հասարակության էապես տարբեր լինելուն: Նույն իրավիճակը կարելի էր դիտարկել անցյալ դարի երկրորդ կեսում՝ պառակտված Գերմանիայում:

Հեղափոխության դեպքում Սահմանադրությունը պետք է դիտարկել առաջին հերթին հենց որպես հասարակական պայմանագիր, որով հասարակությունը սահմանում է իր կյանքի հիﬓական սկզբունքները:

Այս տեսակետից, եթե ինքնիշխան պետությունում տեղի է ունենում հեղափոխություն, կարելի է առանձնացնել հիﬓականում երկու պատճառ.
1. հասարակական պայմանագիրը ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է
սահմանադրականության պահանջներին, բայց ունի ձևական բնույթ և չի աշխատում: Այս դեպքում հետհեղափոխական շրջանում կարելի է խոսել որոշ փոփոխությունների մասին:
2. հասարակական պայմանագիրը պարտադրված է բռնապետական ռեժիﬕ կողﬕց և պիտի հիﬓովի փոխվի:

Հեղափոխությանը հանգեցրած պատճառներից խոսելիս հիշատակվում են, մասնավորապես, տնտեսական օլիգարխիկ համակարգը, սոցիալական անարդարությունը, քաղաքական իրողությունը: Այսպիսով, հեղափոխության պատճառ հանդիսացող քաղաքական և տնտեսական համակարգի շուրջ խնդիրների լուծում պետք է տրվեր նոր իշխանությունների կողﬕց:

Քաղաքական կուսակցությունները քաղաքական համակարգի կարևորագույն տարրերից ﬔկն են և վերջիններիս ժողովրդավարացումը օր առաջ պետք է դառնա նոր իշխանության համար օրակարգային հարց: ՀՀ-ն չունի ձևավորված կուսակցական համակարգ և կուսակցական երկխոսության մշակույթ: Այս իրավիճակն իր արտացոլանքն է ստացել կուսակցություններում, որոնց ճնշող ﬔծամասնությունը բուրգանման է՝ կառուցված ﬔկ անձի կամ անձնական կապիտալի շուրջ: Անցած տարիների ընթացքում չորս անգամ փոփոխված ՀՀ կառավարման ձևի իրար հաջորդած մոդելներն ունեին ﬔկ գերկարևոր ընդհանրություն. անխտիր բոլորը կառուցված էին անձի շուրջ, ինչի արդյունքում տեղի էր ունենում իշխանության անձնավորում: Հեղափոխության
ալիքի վրա եկած նոր իշխանությունը պետք է առաջին հերթին կոտրեր հենց այս տենդենցը:
Քաղաքական կուսակցությունները՝ որպես ﬕջնորդ հասարակության և պետության ﬕջև, շատ կարևոր դեր են խաղում ժողովրդավարական արժեհամակարգի ձևավորման և տարածման հարցում թ ե պետական ապարատում, թ ե հասարակության ﬔ ջ : Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգը գտնվում է կայացման փուլում: Հենց այս պատճառով հիմա գերկարևոր է քաղաքական պլյուրալիզﬕ ինստիտուցիոնալացումը, ինչը կհանգեցնի քաղաքական երկխոսության և իշխանական ու ընդդիմադիր ուժերի ռոտացիային: Սա իր հերթին հասարակության կայունության անհրաժեշտ տարր է:

Կուսակցությունների մասին նոր օրենք պետք է ընդունվի, որը կնպաստի կուսակցությունների ներքին ժողովրդավարության, ֆինանսական թափանցիկության ձևավորմանը: Եթե կուսակցությունը ժողովրդավարական չէ իր ներսում, ապա այն չի կարող ձևավորել ժողովրդավարական համակարգ իրենից դուրս: Նման օրենքի ընդունումը ինստիտուցիոնալ մակարդակով հիմք կդնի վերոնշյալ խնդիրների կարգավորման համար:
Չափազանց ուշանում է ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունը: Բոլոր երկրներում, որտեղ կուսակցական համակարգը գտնվում է ձևավորման փուլում, ընտրական օրենսգիրքը, բացի իր բուն առաքելությունից, նպաստում է նաև այդ համակարգի կայացմանը: Ընտրությունները պետք է լինեն ոչ թե անձանց և թաղային հեղինակությունների պայքար, այլ ժողովրդավարական արժեքներով գործող քաղաքական կուսակցությունների պայքար՝ գաղափարախոսությունների շուրջ: Իսկ կուսակցությունները պետք է լինեն այդ գաղափարախոսությունների իրական կրող:
Այս առումով նպաստիչ կլինի ԱԺ ընտրությունների անցկացումը բացառապես համապետական ընտրական ցուցակներով:

Շատ է խոսվում «տնտեսական հեղափոխության» մասին: Սակայն պետք է հասկանալ, որ
քաղաքական և տնտեսական հեղափոխությունները ոչ թե իրար հաջորդող անկախ երևույթներ են, այլ հեղաթոխության փոխկապակցված տարրեր, որոնք պետություն և հասարակություն ներխուժում են ﬕասին:
Քանի որ սեփականությունը տնտեսական համակարգի հիﬓական տարրն է, այս հարցը չի կարելի շրջանցել:: Սեփականության շուրջ առկա խնդիրների վերաբերյալ պետք է լինի ինստիտուցիոնալ և համակարգված մոտեցում, որը հասկանալի կլինի հասարակության լայն շերտերի համար:

Այս առումով կարևոր է, որ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի ստեղծումը։ Դրական ենք գնահատում այն, որ հայցային վաղեմության ժամկետի ընթացքը սկսվում է այն օրվանից, երբ իրավասու մարﬕնն իմացել է կամ պետք է իմանար ապօրինի ծագում ունեցող գույքի առկայության մասին՝ անկախ դրա՝ օրենքի ընդունուﬕց առաջ կամ հետո ընկած լինելուց: Այսինքն այս գործընթացն ընդգրկելու է անկախությունից ﬕնչ օրս ընկաղ ողջ ժամանակահատվածը: Սոցիալական արդարություն, ժողովրդավարական համակարգ չի կարելի ձևավորել, եթե սեփականությունը և դրա բաշխումը վերջին 3Օ տարիների ընթացքում արդարության տեսանկյունից կասկածելի և անարժանահավատ են հասարակության համար: Առկա
է հակասություն սեփականության բաշխման և հասարակության՝ այդ բաշխմանը վերաբերբունքի ﬔջ: Այդ հակասությունը պետք է վերացվի: Հենց այդ պատճառով վերոնշյալ նախագիծը պետք է արժանանար հանրային քննարկման, քանի որ, ինչպես արդեն նշեցինք, թափանցիկությունը նման հարցերում առաջնային կարևորություն ունի: Պետք է սահմանվեն սկզբունքներ, որ հարցին մոտեցումը չլինի անձնավորված և սելեկտիվ:

Մտահոգիչ ենք համարում նաև տվյալ նախագծով սահմանված «Ավելի հավանական է, քան ոչ» ապացուցման շեմը: Թեև քաղաքացիական բռնագանձման վարույթը քրեական հետապնդման այլընտրանք չէ, այնուաﬔնայնիվ գտնում ենք, որ ավելի նպատակահարմար կլիներ «ողջաﬕտ (հիﬓավոր) կասկածից վեր» ապացուցման շեﬕ սահմանումը: Դա հիﬓավորվում է նրանով, որ աﬔրիկյան «Ավելի հավանական է, քան ոչ» ապացուցման շեմը դեռևս անծանոթ է ﬔր իրավաքաղաքական մշակույթին և հնարավոր է գույքի բռնագանձում տեղի ունենա ոչ թե գույքի՝ իրականում ապօրինի լինելու, այլ դրա ապօրինի լինելու հավանականության հիման վրա: Սա,
թերևս, շատ վտանգավոր կարող է լինել ﬔր իրավաքաղաքական մշակույթի ձևավորման
տեսանկյունից: Վերոնշյալից պարզ է այն, որ սեփականության հարցում իշխանությունը որդեգրել է վերաբաշխման և ոչ թե աﬓիստիայի մոտեցումը: Որքանով կարդարացնի իրեն այս մոտեցումը պարզ կդառնա դրա կիրառման ընթացքում:
Աﬔն դեպքում, ինչ քայլեր ու փոփոխություններ էլ ձեռնարկեն իշխանությունները՝ լինի դա անցումային արդարադատություն, սեփականության վերաբաշխում թե այլինչ, այդ աﬔնի հիմքը, ինչպես արդեն նշեցինք, պետք է լինի ինստիտուցիոնալ, ոչ թե անձնավորված: Հակառակ դեպքում կարելի է ասել, որ 2018թ.-ի ապրիլի իրադարձությունները ոչ հեղափոխություն էին, ոչ էլ անգամ ինշխանափոխություն, այլ ընդաﬔնը «մարդափոխություն»: